جمهوری اسلامی ایران به‌سبب مقاومت در برابر نظام سلطه، آماج تهاجم‌های متعددی قرار گرفته است. از جملة این تهاجم‌ها، تهدیدها و تحریم‌های اقتصادی است. بر همین اساس، مقام معظم رهبری بحث «اقتصاد مقاومتی» را به‌عنوان بهترین راهبرد مطرح کردند. از نظر ایشان، یکی از راه‌کارها حمایت از تولید ملّی و کار و سرمایة ایرانی است. از آن‌رو که این‌گونه تهدیدها و تحریم‌ها در دوره‌های گذشته نیز در کشور ما سابقه داشته، این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که در تجربة تاریخی ما، علمای شیعه برای حمایت از تولید ملّی و کار و سرمایة ایرانی چه راه‌کارها و اقداماتی داشته‌اند؟ برای پاسخ به این سؤال، عملکرد و بیانات علمای شیعه در دورة قاجار، که دوران هجوم اقتصادی غرب به ایران بوده، در متون تاریخی بر اساس روش «تحلیل محتوای کیفی» بررسی شده است. نتیجة این بررسی آن است که عالمان شیعه با صدور بیانیه، در تحریم کالاهای خارجی و ترویج کالاهای داخلی، تشویق و حمایت از تأسیس شرکت‌های اقتصادی داخلی و تعهد عملی به استفاده از کالاهای داخلی و قناعت در زندگی، نقش زیادی در این زمینه داشته‌اند.
کلیدواژه‌ها: ایرانی, تحریم, تولید, خارجی, داخلی, سرمایه, علما شیعه, کالا, ملّی
علمای شیعه همواره بر اساس وظیفه ای که برعهده دارند و آن هدایت و رهبری جامعة اسلامی در عصر غیبت در راستای احکام اسلام و موازین شرع است، اقدامات گوناگونی انجام داده اند. اما ذهنیت عمومی جامعه این است که وظایف و اقدامات عملی علما عموماً در مباحث خاص دینی، مثل برپایی مراسم دینی، وعظ و خطابه و امامت جماعت و پاسخ گویی به سؤالات و شبهات اعتقادی و شرعی مردم بوده است. ازاین رو، فعالیت های علمای شعیه در عرصه های خاص اقتصادی، سیاسی، بین المللی و فرهنگ اجتماعی کمتر مورد توجه بوده و کمتر بیان شده است. نمونه های زیادی از اقدامات علما در حفظ مواریث دینی، مقابله با شبهات اعتقادی، مناظرات مذهبی و عقیدتی سراغ داریم. اما اگر از نقش علمای شیعه در حفظ اقتصاد ملی یا هویت ملی یا منافع ملی کشور سخن بگوییم قطعاً اطلاعات کمتری در این زمینه وجود دارد. این در حالی است که چون دین اسلام دین جامع است و برای همة عرصه های زندگی بشر برنامه دارد، طبیعتاً عالمان اسلامی، که وظیفة تبلیغ دین و حراست از آموزه های دینی و اجرای آن در جامعه برعهده دارند، باید در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز فعال باشند. در تاریخ معاصر ایران، که دورة هجوم نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی غرب به این کشور است، همواره شاهد حضور زیرکانه و مؤثر علمای شیعه در مقابله با این تهاجم بوده ایم. یکی از اقدامات علمای شیعه در مواجهه با این تهاج ها، به ویژه هجمة اقتصادی، دفاع و حمایت از کار، تولید و سرمایة ایرانی است. این مقاله نقش آنها در این مسئلة اقتصادی را بررسی می کند.
لازم به ذکر است در خصوص این موضوع، آثاری منتشر شده است؛ مثل مقالة نقش و آثار شرکت اسلامیه در اندیشة خودکفایی به قلم آقای مصطفی مرتضوی که صرفاً به یکی از اقدامات مذکور، یعنی شرکت اسلامیه پرداخته است. همچنین مقالة رهیافت امنیتی آقانورالله نجفی و شهید مدرس به قلم آقای رشید رکامیان که به مباحث امنیتی در بعد فرهنگی، قضایی، نظامی و اقتصادی پرداخته که یک بعد آن، یعنی بعد اقتصادی با این مقاله نزدیک است، آن هم صرفاً در خصوص اقدام اقتصادی آقانورالله به ویژه شرکت اسلامیه. همچنین مقالة ده فتوای مذهبی- سیاسی متعلق به آیت الله استادی که ایشان نیز تعداد محدودی از فتاوای علما را به صورت سند تاریخی ذکر کرده اند و تحلیل چندانی دربارة محتوای آن ندارند. همچنین مقالة پیکار پیروز مرجعیت شیعه علیه استعمار انگلیس که به تفصیل به دو اقدام مرحوم کنی و مرحوم شیرازی در قراردادهای رویتر و رژی پرداخته است. مقاله ای نیز با عنوان مبانی فقهی حمایت از تولید ملی و کار و سرمایة ایرانی تألیف رضا اسلامی منتشر شده که صرفاً به مبانی فقهی بحث پرداخته است، نه نمونه های تاریخی.
همچنین تک نگاری هایی دربارة برخی علما، مثل آیت الله ملّاعلی کنی یا مرحوم صاحب عروه (ابوالحسنی، 1386) یا آقانجفی اصفهانی و آقانورالله اصفهانی (نجفی، 1390؛ نجفی، 1387) نوشته شده که به زندگی و حیات سیاسی ـ اجتماعی این بزرگواران پرداخته و ضمن آن برخی از اقدامات آنها را که در زمینة حمایت از منافع ملی و سرمایه های ملی بوده، ذکر کرده است. تفاوت این مقاله با تحقیقات مذکور در این است که اولاً، یک نگاه کلی به عملکرد علما در کل دورة قاجاریه در موضوع مذکور دارد، ثانیاً، به روش تحلیل محتوا، به تحلیل متن اعلامیه ها و فتاوا پرداخته و علل و انگیزه های صدور اعلامیه ها و فتاوا و سایر اقدامات را بررسی و تحلیل و در یک قالب خاص، دسته بندی کرده و با نگاه موضوع روز، یعنی حمایت از کار و سرمایة ایرانی این تحلیل را انجام داده است که این زاویه نگاه و این نوع تحلیل و دسته بندی نوآوری و تفاوت این مقاله با سایر آثار منتشرشده در این زمینه به شمار می آید.
یکی از راهبردهای علمای شیعه در مقابله با هجوم اقتصادی غرب، تقویت اقتصاد داخلی بوده است. یکی از اقدامات در این زمینه، تشویق و حمایت از تأسیس شرکت های اقتصادی داخلی است. مهم ترین مصداق این حرکت، تأسیس شرکت اسلامیه اصفهان در سال 1316ق، یعنی قریب هفت سال پس از قیام تنباکو در اصفهان است. این شرکت با همت دو مجتهد بزرگ اصفهان، مرحوم آیت الله آقانجفی اصفهانی و برادرشان شهید حاج آقانورالله اصفهانی تأسیس شد. پس از قیام تنباکو، و بروز فواید بی شمار آن، این دو بزرگوار این گونه برنامه ریزی می کردند که علاوه بر حضور نداشتن کالاها و منسوجات خارجی در زندگی مردم، امکانات داخلی را برای تولید بسیج نموده و با ابتکار ایرانی، به تولید بپردازند و ملت را برای حمایت از آن تشویق کنند و تحریم کالاهای بیگانه را بعد اثباتیِ عملی ببخشند. ازاین رو، مرحوم آقانجفی پس از مراسم نماز جماعت در مسجد جامع سلطانی (مسجد شاه) طی سخنرانی مبسوط و مهمی با استناد به آیات و روایات، از مردم خواست از مصرف کالاها و منسوجات خارجی خودداری کنند و به مصرف کالاهای داخلی روی آورند. ایشان در نامه ها و اعلامیه های بعدی، مردم را به استفاده از کالاهای اسلامی تشویق می کرد (نجفی، 1387، ص 59-61).
روزنامة حبل المتین به نقل از خبرنگار خود در اصفهان، در رابطه با نقش آقانجفی اصفهانی در این باره می نویسد:
حضرت حجة الاسلام حاج شیخ محمدتقی [آقانجفی] ـ مدظله العالی ـ عنوان مفصلی را من باب ترک منسوجات و مصنوعات خارجه در ترویج امتعه و اقمشة داخله و بیست و هفت مورد در قرآن، که منع از معاشرت خارجه است، بیانی خیلی مفصل و عنوانی بسیار عام فهم، ارشاد فرموده اند... علمای اسلام در این شرکت مقدس، شخصاً شرکت مالیه نموده اند و از بذل نصایح و تشیوق عموم به امتعة اسلامی و دوری از استعمال امتعة خارجه، دقیقه ای فروگذار نمی کنند... حضرت حجة الاسلام آقای نجفی و بندگان ثقةالاسلام [حاج آقا نورالله] و جناب آقایان علمای اسلام ـ سلمهم الله تعالی ـ در راه این شرکت مقدس، از هستی خود گذشته اند (حبل المتین، ش 20، ص 9).
این شرکت که یک اساس نامة قوی با 43 فصل و یک خاتمه داشت، با اهداف مهمی در عرصة حفظ و تقویت اقتصاد ملی در مقابل نفوذ اقتصادی بیگانه تأسیس شد. آقا نجفی اصفهانی در نامه هایی که به مطبوعات، از جمله روزنامة حبل المتین نوشت، به پیشرفت در این زمینه در حد خودکفایی اقتصادی و احتیاج نداشتن به بیگانه اشاره کرد:
رجاء دارم که به حسن اهتمام علماء اعلام و توجه اسلامیان، موجبات رواج صنایع و امتعة اسلامیه زیاده بر این، یوماً فیوماً در ترقی و شیوع بشود؛ چنانچه در اصفهان و توابع، لباس اغلب مسلمانان از همین منسوجات و امتعة اسلامیه می باشد و رواج دارد. ان شاءالله تعالی به طوری شایع خواهد شد که کفایت عموم اسلامیان را بنماید (همان، ش 19، ص 17). ... مسلمین را حاجت به منسوجات و ملبوسات غیر نباشد (همان، ش 25).
بر همین اساس، روزنامة ثریا به آگاهی و توجه عالمان دینی به مسائل سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی اشاره کرد و به ویژه این عالم دینی را آغازکنندة ترقی و پیشرفت در ایران دانست:
... رؤسای روحانی ملت و امر دولت ایران، معنی وطن و ترقی آن را شناخته و درصدد ارتقاء بدان مدارج عالیه برآمده اند. اگر نام مبارک حجة الاسلام آقانجفی ـ مدّ ظله العالی ـ را سرآغاز تاریخ ترقی ایران قرار دهیم، شایسته و سزاست... (ثریا، 1317ق، ش47).
فصول گوناگون اساس نامة این شرکت و اهداف تعیین شده حاکی از دید وسیع و متفکرانة این عالم دینی و توجه دقیق وی به معضلات و مشکلات اقتصادی جامعة زمان خود است که برای حل این مشکلات، اقدام به تأسیس این شرکت نمود. در اساس نامة این شرکت، اهداف کلی تأسیس شرکت این گونه ذکر شده است:
1. دسترسی به سود بیشتر اقتصادی از طریق راه اندازی کمپانی و شرکت در نسبت با کار تجارت فردی؛
2. خروج از ذلت احتیاج به امتعة خارجی؛
3. تثبیت و تقویت هرچه بیشتر تجارت داخله در برابر تجارت خارجه؛
4. جلوگیری از خروج ثروت داخلی به خارج از کشور؛
5. جلوگیری از مهاجرت نسل های آینده به خارج از کشور برای مزدوری و کارگری نزد بیگانگان؛
6. تسهیل در امر معیشت مردم به علت ارزان تر بودن منسوجات و مأکولات داخلی نسبت نوع خارجی آنها؛
7. ارائة الگویی تجاری برای آیندة ملت و دولت؛
8. جلوگیری از رواج معاملات ربوی بیگانگان.
چنانکه پیداست، تأکید بر کار جمعی به جای فردی، احتیاج نداشتن به بیگانگان، ممانعت از خروج ثروت ملی و نیروی کار و تقویت اقتصاد ملی، و حل مشکلات اقتصادی مردم از جمله اهداف اصلی شرکت است؛ مشکلاتی که تقریباً همگی امروز از جمله مشکلات اقتصادی جامعه ماست (ر.ک: نجفی، 1384، ص32-34). بنیان گذاران این شرکت در اساس نامة آن، فواید و کارایی آن را این گونه بیان کرده اند:
[این شرکت] آب رفته را به جوی آورد و رشتة گسیختة تجارت داخلة ما را محکم خواهد نمود. ملک و وطن ما را آباد و احیای صنایع منقرض شدة ما را حیات می دهد. ما را از ذلّت احتیاج به امتعة خارجی می رهاند. قماش های قلب فسادشدة خارج که در عوضش روح و ثروت مملکت ما می رود موقوف دارد، و صنایع استادان خودمان را، که فعلاً جاذب انظار تمام صنعت گران عالم است و در تماشاخانه های خارجه به یادگار در کمال احترام نگه می دارند، به حال اولین عود می دهد. راه های مملکت را شوسه و آهن کرده، حمل و نقل ما را سهل خواهد نمود. از قحط سالی و تعدّی محتکرین بی انصاف نجاتمان می دهد. اطفال ما را تربیت می کند. در سال، که هزارها از نفوس و برادران دینی ما به خارجه مسافرت کرده، در کمال ذلت به مزدوری غیر مذهب ما، جان شیرین می سپارند، به کار و شغل داخلة مملکت باز خواهد داشت (همان، ص 48-49).
این شرکت، که برای تقویت اقتصاد داخلی و مقابله با نفوذ اقتصادی بیگانگان و سلطة آنها بر کشورهای اسلامی تأسیس شد، استقبال عظیم مردم را در پی داشت و میزان سرور و بهجت مردم از توفیق این شرکت به اندازه ای بود که در برخی شهرها، از جمله بوشهر و کاشان به هنگام ورود اولین البسة این شرکت، مجلس جشن و بزم به راه انداختند. در توصیف این شور و حرارت آمده است:
چنان وجد و سرور در اهالی از وضیع و شریف ملاحظه شد که در هیچ عید از اطفال ندیده بودم. و در تعریف منسوجات وطنی، همین یک نکته شاهد است که بلژیکی های مأمورین گمرک و سایر اهالی خارجه از این تن خواه خریدند و نهایت توصیف می نمودند. الفضل ما شهدت به الاغیار (حبل المتین، ش 24، ص 25؛ ش 29، ص15).
مطبوعات و رسانه های داخلی و خارجی نیز به شدت نسبت به این حرکت توجه نشان دادند و اخبار گسترش و توسعة آن را منتشر می کردند. آقانجفی و حاج آقا نورالله اصفهانی در نامه هایی که در تشکر از توجه روزنامه ها به این اقدام نوشتند، از این حرکت به مثابة یک جهاد اقتصادی نام بردند. در نامة ایشان به روزنامة ثریا آمده است:
گمانم این است اقدام در این عمل خیر، امروز به منزلة جهاد است و عندالله ثواب و اجر عظیم دارد؛ چه ملت و امت ناجیه را از احتیاج به کفار مانع بزرگی است... در این مدت قلیل، منسوجات شرکت اسلامیه بین المسلمین خیلی رواج یافته و ترقی نموده است و بسیار اشیاء و اجناس نفیسه اختراع کرده اند (ثریا، 1317ق، ش47).
همچنین نوع این اقدام، که در جهت حفظ منافع اقتصادی جامعة اسلامی و مقابله با سلطة بیگانگان بر امت مسلمان بود، حمایت جدی علمای مسلمان در مناطق گوناگون را موجب گردید و علمای بزرگی همچون آیات عظام ملّا محمدکاظم خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی، میرزا حسین نجل میرزا خلیل، محمد الغروی الشربیانی، ملّا محمدحسن مامقانی، میرزا فتح الله شیرازی اصفهانی معروف به شریعتمدار، میرزا محمدحسین نوری معروف به محدث نوری و صدر اصفهانی به شکل های گوناگون مثل فتوا، اعلامیه، سخنرانی و تألیف کتاب، به حمایت از آن برخاستند. برای نمونه، آیت الله آخوند خراسانی در نامه ای، از شاه خواست تا با خلع لباس ذلّت و لبس لباس عزّت و استفاده از البسة مصنوعة اسلامیه، هم به ترویج ملت بیضاء و تقویت دولت عظمی و اسباب آسایش عموم عباد و ترقیات عامه و قاطبین بلاد محروسه ایران بپردازد و هم باعث شود تا ملت، که به مقتضای الناس علی دین ملوکهم شیوة وی را ادامه دهند که کهن جامة خویش را پیرایش، به از جامه عاریت خواستن است (ر.ک: ثریا، ش 13).
حتی در برخی شهرها از جمله در شیراز، علما برخی از وعاظ را روانة نقاط گوناگون شهر و روستا کردند تا به مردم اطلاع دهند و از آنان بخواهند که از این به بعد، تنها از منسوجات شرکت اسلامیة اصفهان استفاده کنند (حبل المتین، ش18، ص12). آنچه در این مکتوبات و اعلامیه های تاریخی قابل دقت و پژوهش است نوع نگاه و منطق گفتاری مندرج در آن است. استفاده از واژه هایی مثل پوشیدن لباس عزت و خلع لباس ذلت و مفاهیمی که از فرهنگ سیاسی شیعه منبعث شده است ما را به موضوع مهم تر و ژرف تر تکوین سیاست دینی شیعه در دوران قاجار و سیر تحولات آن سوق می دهد (نجفی، 1384، ص71).
نکتة مهمی که در این اقدامات وجود دارد این است که برای رسیدن به خودکفایی و استقلال اقتصادی و رونق تولیدات داخلی بر حرکت و اقدام ملی مبتی بر قناعت و پرهیز از تجمل تأکید فراوان شده است؛ چنان که حاج آقا نورالله اصفهانی در یکی از سخنرانی های خود می فرمایند:
امروزه بر ملت ایرانیه و حوزة اسلامیه لازم و متحتم که در رفع احتیاج از خارجه به قدر مقدور و اندازة میسور بکوشیم؛ یعنی لوازم زندگانی را ... تا آخرین درجة امکان از امتعة داخلة خود استعمال نماییم و تا در مملکت خود، اگرچه به اضعاف قیمت و خشن باشد، دربند ظرافت نباشیم و از خارجه نخریم و این اقتصاد ملکی و ملی را کار بندیم و سرمایه و نقود را به خارجه نسپاریم (همان، ص183، به نقل از روزنامة جهاد اکبر، 1325ق، ش14).
استقبال از محصولات این شرکت، که در حوزة نساجی فعالیت می کرد، روز به روز افزایش یافت. ازاین رو، برای لباس های رسمی نیروهای نظامی، مدارس علمیه و مدارس جدید از منسوجات این شرکت استفاده می شد (حبل المتین، ش10، ص11؛ انجمن مقدس ملی اصفهان، 1325ق).
با اقدامات انجام شده و استقبال و حمایت های فراوان از محصولات شرکت مزبور، شرکت به سرعت توانست توسعه یافته و قلمرو فعالیت خود را از شهر اصفهان فراتر برد و در بیشتر شهرهای ایران شعبه دایر کند. گسترش توفیق شرکت تا حدی بود که فعالیت آن فراتر از مرزهای ایران هم رفت و شعبه هایی از این شرکت در شهرهای پاریس، لندن (با وکالت حاجی میرزا اسدالله کاشانی و حاجی علی اکبر صاحب شیرازی)، مسکو (با وکالت میرزا محمدجواد مشکی اصفهانی و میرزا علی محمدخان کاشانی مدیر روزنامة ثریا)، اسلامبول (با وکالت حاجی میرزا محمدشفیع آقا امین التجار اصفهانی)، بمبئی (با وکالت حاجی سلطان علی شوشتری و حاجی محمدجواد عرب کرمانی)، کلکته (با وکالت مؤیدالاسلام مدیر روزنامة حبل المتین)، بغداد (با وکالت حاجی سیدمحمدکاظم اصفهانی و حاجی سیدحسین افندی اصفهانی)، بادکوبه (با وکالت حاجی زین العابدین تقی اوف)، قاهره، و... نیز ایجاد شد.
با توسعة فعالیت اقتصادی شرکت، حوزة کاری شرکت از حوزة نساجی فراتر رفت و به برخی امور مهم اقتصادی، مثل حوزة حمل و نقل و ساختن راه آهن، راه اندازی کارخانة نخ ریسی و به تعبیر آن زمان، ریسمان تابی نیز گسترش یافت.
گسترش روز افزون شرکت اسلامیه اصفهان، که با هدف مقابله با نفوذ و سلطة اقتصادی استعمارگران شکل گرفته بود، موجب لطماتی به منافع بیگانگان شد، به گونه ای که روزنامه ها و نمایندگان انگلیس، توسعة آن را سکته به منافع انگلیس در تمام منطقة خلیج فارس اعلام کردند:
معلوم می شود ایرانیان اندک اندک از خواب غفلت بیدار شده و قدر و اهمیت تجارت، خاصه تجارت شرکت را نیکو دانسته، چیزی که در این شرکت اهمیت دارد این است که علمای این ملت نیز در آن شرکت دارند و مشوّق اند. و اگر این شرکت معتبر شود، سکتة بزرگی به تجارت انگلیس در اصفهان، بلکه در خلیج فارس وارد آید. و باید تجّار ما نوعی رفتار کنند که در آینده، بازار تجارتشان از رونق نیفتد، و الاّ عن قریب باید منتظر خبر بود که بازار تجارت ما در اصفهان بسته شود (ثریا، 1317ق، ش 47، ص11، به نقل از: روزنامه کامیرشل انگلیس).
رشد روزافزون معاملات و عایدات شرکت اسلامیه اصفهان به قدری زیاد بود که سفارت انگلیس را در معرض موضع گیری و چاره اندیشی قرار داد، تا جایی که سفارت انگلیس در یادداشتی به وزارت امور خارجه کشورمان نوشت:
از قرار اطلاعاتی که از اصفهان می رسد، علمای آنجا بیشتر بر ضد تجارت خارجه می باشند... علناً می گویند که مردم نباید امتعة خارجه را بخرند... جناب آقا نورالله در مسجد، چند روز قبل از این گفته بودند که این اقدام، اقدام وطن خواهی است که تجارت داخله را ترغیب و تجارت خارجه را خارج کنند... [با این اقدام علما] مشتریان داخله ورشکست خواهند شد و تجار خارجه خانه های خود را از اصفهان برخواهند داشت، و در شهرهای دیگر ایران هم همین طور خواهد شد. این فقره اسباب خرابی مملکت است (نجفی، 1384، ص63-64).
بر همین اساس، انگلیسی ها برای جلوگیری از خطر شرکت، به حیله و نیرنگ متوسل شدند و سعی کردند با استفاده از اختلافات مسلمانان و اهل کتاب به اقدامات شرکت لطمه زده، مانع موفقیت های آن شوند. اما این طرح ظاهراً بسیار به موقع از جانب اندیشمندان طرفدار شرکت اسلامیه لو رفت و آنها از طریق اطلاع رسانی به مردم، تا حدّ زیادی این نقشه را خنثا کردند. از سوی دیگر، هوشیاری اقلیت مسیحی نیز نقشة انگلیس را خنثا می کند. در همین خصوص، خلیفه پادری [یکی از القاب روحانیان مسیحی] پاسکال معلم روحانی ارامنه و مسیحیان اصفهان طی نامه ای به مدیر روزنامة حبل المتین، کذب ادعای انگلیس را فاش ساخت:
از دیدن این خبر خیلی متألم شدم... به طور یقین، عرض می کنم که از زمانی که شاه عباس صفوی ماها را به ایران کوچانید، در ضمن این مدت، که تقریب سیصد سال است، هیچ زمان طایفة ما آسوده تر و راحت تر از زمان سلاطین قاجار نبوده ]است[. همچنین علمای اصفهان همیشه ما را محترم می داشته و می دارند و در کمال دقت، به امور راجعه به ما اقدام می فرمایند. با این لطف دولت و ملت، راضی نیستیم کسی این تهمت بزرگ را به ما بزند. خواهش داریم این مطلب را در روزنامه درج و ما را از بدنامی بیرون آورده، آسوده دارند (حبل المتین، 1317ق).
در مجموع، حرکت جهادی حاج آقانورالله اصفهانی در عرصة اقتصادی، که با همیاری و حمایت سایر علما و اقشار مردم همراه شد، موجب گردید برخی از مشکلات جدی کشور در عرصة اقتصادی با یک حرکت جهادگونه حل شود و در عصری که عصر امتیازات استعماری روس و انگلیس در ایران بود، تا حدی از سلطة اقتصادی بیگانگان بر کشور جلوگیری نمایند. امیدواریم هریک از اقشار امروز جامعة ما نیز با چنین اقداماتی بتوانیم گامی مهم در جهت جهاد اقتصادی برداریم و امروز، که در عرصه های گوناگون سیاسی، جهان اسلام و جمهوری اسلامی ایران به موفقیت های روزافزون جهانی رسیده است، در این عرصه نیز بتوانیم موفقیت هایی را کسب کنیم و کارآمدی نظام اسلامی و حکومت دینی را در عرصه های گوناگون به رخ جهانیان بکشیم.
یکی از اقدامات علمای شیعه در حمایت از تولید ملی و کار و سرمایة ایرانیان و مسلمانان، صدور اعلامیه ها و فتاوای گوناگون مبنی بر تحریم کالاهای خارجی و حمایت از کالاهای داخلی و ترویج فرهنگ استفاده از پارچه، لباس، کاغذ و انواع کالاها و صنایع داخلی و ایرانی است. علت صدور این فتاوا و اعلامیه ها آگاهی علمای شیعه از پیامدهای منفی ورود بی رویة کالاهای خارجی به کشور بوده است. مرحوم آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبائی، معروف به صاحب عروه، از علمای بزرگ شیعه در پاسخ به سؤالی در همین زمینه می نویسند:
آنچه نوشته بودید، از ترتب مفاسد بر حمل اجناس از بلاد کفر به محروسة ایران - صانها الله تعالی عن حوادث الزمان - صواب، و همیشه ملتفت به آنها و اصناف آن، که مایة خرابی دین و دنیای مسلمین است، بوده ام و از اقدام شما در تهیة دفع آنها، که باید از محض غیرت دین و خیرخواهی مسلمین باشد، زیاده مسرور شدم (آیت اللهی، 1363، ص174-177).
در این بخش، به نمونه هایی از این اعلامیه ها و فتاوا اشاره می شود. تحریم کالای خارجی و ترویج کالاهای داخلی بنا به علل گوناگون و برای رسیدن به اهداف متفاوتی صورت می گرفت که مستند به متون این فتاوا و اعلامیه ها علل و اهداف این اقدامات بیان می شود:
الف. حفظ و افزایش ثروت ملی و سرمایه اسلامی ـ ایرانی: یکی از اهداف تحریم کالای خارجی و ترویج کالاهای داخلی حفظ ثروت ملی و جلوگیری از خروج سرمایه و پول مسلمانان به سرزمین کفر بوده است. آیت الله آخوند خراسانی و آیت الله ملاعبدالله مازندرانی، از مراجع بزرگ نجف، که فتاوای آنها به تعبیر کسروی، مهم ترین عامل حضور مردم و سردارانی همچون ستارخان و باقرخان در نهضت مشروطیت بوده، در سال 1329ق در اعلامیه ای که علیه استفاده از کالاهای خارجی داده اند، هدف از این اقدام را جلوگیری از خروج ثروت مملکت و منابع داخلی بیان کرده اند:
... عموم غیرتمندان اسلام و پیروان حضرت خاتم النبیین ـ صلی الله علیه و آله الطاهرین ـ البته این معنی را تا به حال فهمیدند و به رأی العین می بینند که استعمال امتعة خارجه در بلاد اسلامیه، تا به حال به چه درجه موجب ذهاب ثروت مملکت و نسخ منابع داخله و فقر و فلاکت ملت و تسلط کفار بر مسلمین داخله و فقر و فلاکت ملت و تسلط کفار بر مسلمین شده (نجفی، 1391، ص 81).
مرحوم شیخ محمداسماعیل محلاتی، از علمای نجف در دورة مشروطه، نیز در اعلامیه ای که در تحریم کالاهای خارجی صادر کرد، به این نکته اشاره نمود که استفاده از کالاهای خارجی از دو جهت موجب کاهش ثروت ملی خواهد شد.
وجه اول این است که مصرف کالای خارجی موجب می شود ثروت و مال ایرانیان و مسلمین به جیب اجانب برود و لذا، برای احتراز از این مسئله، باید از مصرف این کالاها پرهیز کرد:
پر واضح است که امتعه و اقمشه، که از طرف اجنبی بر ما وارد می شود، آنچه مخارج برده از گمرک و کرایة جهاز و ... سرکش قیمت آن امتعه نموده، از ما می گیرند. پس در حقیقت، همة آن مصارف از جیب ما داده می شود و همة آن ادارات به اندازة خود، به پول ما دوران می یابد [اداره می شود] ... در حقیقت، تجارت اروپاییان با ما ایرانیان وسیله ای است برای آنکه اموالی از ما استنقاد شود [دریافت شود] و از چنگال ما بیرون رود به مصرف تقویت دول و عمارت بلاد آنها برسد (رجبی، 1390، ص44).
وجه دوم این است که مصرف کالای خارجی موجب تضعیف صنعت و تولید داخلی شده، از این نظر، موجب کاهش ثروت ملی می شود:
استعمال آنها [یعنی: کالای خارجی] و به همان اندازه، بلکه بالاتر، اعراضشان از اجناس و حِرَف وطنیه و ترک نمودن آن باعث مزید رواج آنها و موجب مزید اندراس [کهنه شدن] اینها [یعنی: کالای داخلی] گردید و حِرَف و صنایع مملکتی که سبب استجلاب وجوه نقدیه بود، منسوخ شد و آن وجوه نقدیه از ما منقطع شد، و آن قوافل [قافله ها] طلا و نقره که هر ساله در خانه های ما وارد شده و منزل می گزید؟ به طرف ممالک اروپا رهسپار شد و خانه های فرنگیان را منزلگاه خود قرار داد و دست ما از آن اموال تهی و در مقابل جیب آنها پر شد (همان، ص442-443).
در اساسنامة شرکت اسلامیة اصفهان نیز ـ همان گونه که قبلاً گذشت ـ یکی از اهداف تأسیس این شرکت جلوگیری از خروج ثروت داخلی به خارج از کشور ذکر شده بود. وقتی در سال 1305 اتحادیة اصناف اصفهان قطع نامه ای با عنوان وطن در خطر است صادر نمودند و نسبت به مرگ اقتصادی ایران بر اثر ورود امتعة بی مصرف هشدار داد و تصمیم گرفتن من بعد، حتی المقدوراز امتعة اجانب احتراز کرده و به تولیدات داخلی قناعت نمایند، حاج آقا نورالله اصفهانی نیز با صدور اعلامیه ای با عنوان اسلام در خطر است، حرکت اتحادیة مزبور را این گونه تأیید نمود:
امیدوارم اول کسی که تأسی به آن هیئت محترمه نماید این جانب و هر کس بستگی به این جانب داشته باشد، بوده باشند و رفته رفته امتعة داخله رواج و احتیاجات از خارجه بالمره مقطوع و ثروت مملکت زیاد و شوکت و اقتدار و عزت اسلام و مسلمین فوق العاده بشود و توازن صادرات و واردات ایران کاملاً بشود (بصیرت منش، 1378، ص292-293).
ایشان همچنین در رسالة مقیم و مسافر که در عصر مشروطیت نوشت و به نقد حاکمیت استبدادی و آثار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن پرداخت، یکی از آثار اقتصادی حکومت استبدادی را، که از لحاظ اقتصادی وابستگی به خارج است، اعطای امتیازات به بیگانگان و خروج ثروت و پول از کشور ذکر کرد:
اگر اندک تأملی بشود همین اعمالی که اسمش تجارت و //صناعت گذارده ایم اسباب فقر و فاقة دولت ما شده؛ چرا که تجار ما در واقع، مزدور اجانب می باشند به اجرت بسیار مختصری. به علت اینکه در سال، چندین هزار تومانِ ما را از طلا و نقره حمل به خارج می نمایند و اجانب همین پول ها را اسباب محموله تجارت می نمایند و سالی کُرورها(یک کرور معادل نیم میلیون است) از مملکت ما جلب می نمایند (نجفی، 1384، ص390).
ایشان راه مقابله با این اقدام را ایجاد امنیت اقتصادی برای سرمایه گذاری داخلی و تأسیس کارخانجات در داخل کشور و تقویت کشاورزی به شیوه علمی، به منظور بازگشت ثروت کشور به داخل می دانند:
باید اسباب کسب و تجارت داخله را فراهم آورد که از اول صادرات مملکت به قدر واردات باشد که این قدر پول از ایران خارج نشود. ... و بالمره سرمایة تجارت از دست نرود... باید به رعایا اطمینان داد که پول های خودشان را به کار بیندازند و اشخاص که در خارج رفته اند تجارت و صناعت می نمایند به مهمانی و امنیت تامه به مملکت وارد کرد و آنها را تشویق کرد تا فواید تجارت و مناعت آنها عاید مملکت شود. نروند پول های خودشان را در بانک های خارجه از قرار صد، پنج بگذارند و در داخله پول نابود شود (همان، ص 368 و 369)... اگر کارخانة ریسمان و نساجی داشتیم... قهراً رفع حاجت و مزید ثروت و ترقی مملکت می باشد و هم فلاحت [کشاورزی] که در واقع، معدن معتبر ایران است... اسباب هزارگونه ثروت بود (همان، ص 391).
آیت الله سیدعبدالحسین لاری، از شاگردان میرزای شیرازی و عالم برجستة منطقة فارس و لارستان، که در اواخر دورة قاجاریه اقدام به تشکیل حکومت محلی در این منطقه نمود، در پاسخ به سؤالی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی، حرمت استفاده از این کالاها را به خروج ثروت ممالک اسلامی به ممالک بیگانه و کمک به کفار مستند ساخت:
امروز آنچه پول از بلاد اسلامیه به بلاد خارجی می رود اعانت [کمک] به اعداء دین و استعداد [آمادگی] کفار است برای ریختن خون اسلام و مسلمین. [پس] حرام است استعمال آنها سیاسۀً و دیانۀً حفظاً للاسلام و المسلمین مگر در صورت اضطراب و عدم وجود اشیاء وطنی اسلامی... (آیت اللهی، 1363، ص173ـ174).
ب. حمایت از تولید و صنایع داخلی و استقلال اقتصادی: یکی از اهداف اصلی تحریم کالاهای خارجی توسط علمای شیعه حمایت و تقویت تولیدات و صنایع و حرفه های داخلی کشور و رونق کارخانجات و جلوگیری از تعطیلی کارگاه ها و کارخانه ها و آبادی و عمران کشور بود. آیت الله شیخ محمداسماعیل محلاتی، از علمای نجف اشرف، که در زمینة اندیشه و نظریة سیاسی دارای نظریات جالب توجه و مهمی است، در اعلامیه ای که در ابتدای مشروطیت منتشر شد، به بحث رواج کالاهای خارجی و تأثیر آن بر زوال اقتصاد و تولیدات داخلی اشاره کرده، می نویسد:
بدین واسطه [رواج کالاهای خارجی]، حِرَف و صنایع ایرانیه رو به انحطاط و اندراس گذاشت و فقر و پریشانی ما بین صاحبان آن حِرَف و اجزاء و حواشی آنها بالا گرفت. چه خانواده ها که برچیده و چه کارخانه ها که بسته شد... آیا دیگر سزاوار نیست که از خواب غفلت بیدار شویم و اموال خود را مصرف در آبادی مملکت و قوت مذهب و ملت خود نماییم و چشم از زخرفه [تزیینات] و صورت سازی امتعة خارجه بپوشیم و به اجناس وطنیة اسلامیه خود – حتی المقدور - اکتفا کنیم و حِرَف و صنایع خود را تدریجاً توسعه و ترقی دهیم و ذلت مسلمین را، که از حد گذشته، به عزت مبدل نماییم و ممالک اسلامیه، که موطن شریعت حق الهیه است، معمور و آباد کنیم (رجبی، 1390، ص344-345).
ایشان همچنین معتقدند: مسئولان حکومتی، اعم از شخص شاه و درباریان و اطرافیان و همچنین نمایندگان ملت در مجلس شورا و علمای دینی و طلاب حوزه های علمیه نیز وظیفه دارند با استفاده از کالاهای داخلی و اقدامات دیگر، برای حمایت از این موضوع و تبلیغ کالاهای داخلی و ترویج فرهنگ مصرف کالاهای داخلی، تلاش نمایند:
شخص سلطنت که بایست خیرخواه رعیت و دل سوز نوع [مردم] باشد ...، وکلاء ملت که بایست عقول منتخبة مملکت بوده باشند و صلاح و رشاد نوع را در کلیة امور ارائه دهند... چه قدر در حق آنها خوشایند و زیباست و در انظار همه نیکو و مستحسن است که اولاً قامت خود را به البسة اسلامیه مُخَلَّع نمایند [لباس اسلامی بپوشند]، پس از آن در مقام تقنین قوانینی که از مُعِدّات [کمک کننده] این امر است، برآیند (همان).
ایشان معتقدند: اگر مسئولین و بزرگان مملکت این گونه عمل کنند سایر اعیان و اکابر از آنها پیروی نمایند، و اگر عموم علمای مملکت و قاطبة حواشی و اجزاء علوم دینیه که قائد ملتند و چشم نوع مردم به افعال آنهاست... در مقام خلع و لبس برآیند، ملابس اجنبیه را قدر امکان بریزند و از آنها تجنّب کنند و البسة وطنیه را استفاده کنند، کارخانجات لازمه در بلاد اسلامیه به اسرع وقتی دایر و جاری خواهد شد (همان).
آیت الله سیدمحمدکاظم یزدی، از مراجع تقلید شیعه در عصر مشروطیت، در نامه ای، که ظاهراً به یکی از تجار نوشته، نسبت به نفوذ خارجی ها در صنعت و اقتصاد و ضعف تولید در میان مسلمانان و روی آوردن به دلالی و واسطه گری در معاملات به جای تولید، ابراز نگرانی کرده و مسلمانان را به کار و تولید برای رسیدن به استقلال اقتصادی تشویق نموده است:
در این زمان، که خارجه به انواع حِیَل، رشتة کسب و صنایع و تجارت – که مایة عزت و منشأ ثروت است ـ از دست مسلمین ربوده و منحصر به خود نموده و مثل خون در مجاری عروق ایشان راسخ و نافذ شده و شغل اهل اسلام به تدریج، منحصر به دلالی و بیع و شراء اجناس خارجه شده ...، مناسب است مسلمین از خواب غفلت بیدار شوند و به تدریج، رفع احتیاجات خود را از خارجه بنمایند و به تأییدات ربانیه، از ذلّ فقر و احتیاج و سؤال و تحمل عملگی کفار و تشتت در بلاد کفر برهند... (ابوالحسنی، 1386).
ایشان در ادامه، مؤمنان را ـ حتی الامکان ـ به استفاده از لباس ها و کالاهای اسلامی و داخلی توصیه می کنند:
امیدوارم اخوان مؤمنین اقتدا و تأسی به رؤسای ملت نموده، بر حسب غیرت اسلامیت – مهما امکن [هر قدر ممکن است] – اقتصار به همان ملبوسات اسلامی نمایند، بلکه درتمام اثاث البیت خود، تا ممکن است، اکتفا به مصنوعات اسلامی نموده و در ملبس و مطعم و مسلک خود، از شباهت به کفار بپرهیزند (همان، ص162).
آیت الله آقانجفی اصفهانی در نامه ای، که به روزنامة حبل المتین برای تشکر از مقالات این روزنامه در تأیید و حمایت از شرکت اسلامیه اصفهان نوشت، بر بحث ضرورت توسعة صنایع داخلی تأکید ورزید:
رجاء دارم که به حسن اهتمام علماء اعلام و توجه اسلامیان، موجبات رواج صنایع و امتعه اسلامیه زیاده بر این، یوماً فیوماً در ترقی و شیوع بشود ... باید سعی و اهتمام در تکمیل صنایع و امتعة اسلامیه و ترغیب مسلمانان در استعمال نمود (حبل المتین، ش19، ص17).
آیت الله شیخ محمدعلی شاه آبادی در کتاب شذرات المعارف، به ترویج عقاید باطل و اخلاق رذیله و رفتارهای ناشایست در مملکت اسلامی اشاره می کند و معتقد است: بسیاری از متدینان صرفاً اظهار تأسف از وقایع مذکور اکتفا می نمایند و دنبال علاج درد و راه حل نیستند. ایشان یکی از راه های مناسب برای اعتلای دینی در جامعه را حمایت از شرکت ها، صنایع و زراعت داخلی می داند: ایجاد شرکت از روی قواعد علمیه، برای تجارت مشروعه و صناعت و زراعت و ترویج البسه و اقمشه مصنوعه اسلامی و مملکتی (شاه آبادی، 1360، ص 8).
تأکید بر استفاده از کالاهای داخلی به جای کالاهای خارجی، در فتاوای علما مکرر آمده است. در روزنامة حبل المتین مطلبی با عنوان قابل توجه اسلام خواهان و وطن شناسان ایران منتشر شده که استفتائات مردم از علما مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی در صورت امکان و استفاده از کالاهای ایرانی و پاسخ علما به این سؤالات را مطرح کرده است. در متن پاسخ های علما، بر استفاده از کالاهای داخلی ساخت کشورهای اسلامی تأکید شده است. در یکی از این پاسخ ها آمده است: طریقة نجات، استعمال مصنوعات بلاد مسلمین است.
در پاسخ دیگری آمده است: مقتضی فطرت اسلام آن است که رغبت اهالی در امتعة مسلمین و ترویج امتعۀ آنها باشد، نه کفار (نجفی، 1391، ص140).
در ادبیات بیانیه ها و اعلامیه های علما، بحث استقلال اقتصادی و رفع نیاز به بیگانه نیز از جمله مطالب مهم و پررنگ است که هم در تحریم کالاهای خارجی و هم در ترویج کالاهای داخلی محل استناد علما قرار گرفته است. آیت الله میرزا فتح الله شریعت اصفهانی در تأیید فعالیت های اقتصادی داخلی، مثل شرکت اسلامیة اصفهان، به قبح وابستگی به بیگانه و استفاده از متاع خارجی با این عبارت ادبی اشاره می کند: نان خود بر سفرة مردم خوردن، به نعمت خویش منت از دیگری بردن و خانة همسایه سوختن و چراغ اجانب افروختن و جامة خویش دریدن و کلاه بیگانه دوختن نه کار عقلاء است (نجفی، 1384، ص47).
آیت الله صدر اصفهانی نیز در واکنش به تأسیس شرکت اسلامیه اصفهان و تولید منسوجات داخلی، یکی از مهم ترین آثار این حرکت را، که نسبت به تحقق آن ابراز امیدواری می کند، رفع احتیاج و وابستگی به بیگانه است: رجاء واثق ... مسلمانان در گرفتاری به کفار، که آنی زندگانی به غیر مطاع کفر نتوانند و ممالک محروسة اسلام از احتیاج به کفرستان مستغنی گردد... (ثریا، 1317ق، ش13).
آیت الله حاج میرزا خلیل تهرانی نیز شبیه همین امید و آرزو را دارند: امیدوارم قسمی شود که اهل ایران به هیچ وجه من الوجوده، محتاج به آوردن و طلبیدن اجناس خارجه نشوند (حبل المتین، ش19، ص 15).
آیت الله مامقانی نیز در واکنش به تأسیس این شرکت و تولید لباس های داخلی و اسلامی، از اینکه این کار موجب استقلال از بیگانه و رفع احتیاج به اقتصاد آنها می شود، ابراز خرسندی می کند:
بحمدالله تعالی، فراهم شدن اسباب تداول [رواج] منسوجات اسلامیه و سد ابواب حوائج مسلمین از ممالک، از نِعَم عظیمة این عصر با برکت است. چه قدر شایسته است که عموم مسلمین با کمال شوق و اتحاد کلمه، در رواج آن هجر منسوجات ممالک خارجه، که سبب اختلال امور کافة مسلمین شده، جد و جهد نموده، اسلام را رونقی تازه داده و با اتفاق کلمه، اسلامیة مسلمین را آسوده نمایند (ثریا، 1317ق، ش 13).
ج. تضعیف نفوذ نظامی دشمن و حفظ عزت و استقلال سیاسی: آقانجفی اصفهانی در اواسط مشروطة اول، اعلامیة مهمی منتشر و در هشت بند، وظایف سیاسی ـ اجتماعی مردم را مشخص کرد. مادة چهارم این اعلامیه، دربارة ترویج لباس های اسلامی و کالاهای ایرانی است. در این بند چنین آمده است:
... چهارم آنکه چون اجانب چند سال است به ترتیب معامله به بلاد محروسة مسلمین پیدا نموده اند و البسه و امتعة خود را رواج دادند، حالا راجح و صلاح آن است که مسلمانان به قدر امکان، سعی در ترویج و معاملات در ملبوسات اسلامیه و امتعة ایرانیه نموده باشند که ـ مهما امکن ـ حاجت مسلمین به ملبوسات و اموال خارجی کم شود. و این مطلب تدریجی الحصول است. باید هر کس بر حسب وسع، در امانت خودش، در این ترتیبات حسنه، جدّ و جهد نمایند (نجفی، 1390، ص186).
درگیری ها و ناامنی های به وجودآمده در جریان نهضت مشروطیت، موجب شد روس و انگلیس در سال های 1327 -1330 بخش هایی از مناطق شمال و جنوب را به بهانة ایجاد امنیت برای اتباع و تجارت خود، عملاً تحت اشغال درآوردند. در این میان، تجاوزگری روس جلوة بیشتری پیدا کرد و در جریان تهدید معروف روس در اواخر سال 1329 به اوج خود رسید. علمای شیعه ضمن اهتمام به مقابله با اشغال کشور، اقدامات متعددی انجام دادند. یکی از این اقدامات، صدور اعلامیه توسط تعدادی از علمای اصفهان به همراه برخی از تجار، در اوایل سال 1329 بود. آنها در این اعلامیه، با تأکید بر حفظ مصالح اسلام و مسلمانان، برخود فرض ذمّی دانستند که از معامله با شعبة بانک روس و نیز استفاده از برخی کالاهای رایج روسی مثل قند و شکر و چای پرهیز نموده، مسلمانان را نیز به همراهی در این کار دعوت نمایند. مردم از این دعوت استقبال کردند و موجب فشار روس ها به آقانجفی برای رفع این حکم گردید (زاینده رود، 1329ق، ش10).
بنابه نقل روزنامة زاینده رود در مورد پیامدها و اثرات مثبت اعلامیة مذکور و استقبال مردم از آن، تجار اصفهان به خاطر اعتقادات و احساسات اسلامی و مذهبی خود، اولین افرادی بودند که از این حکم اطاعت نمودند. آنها به طور یکپارچه، به افراد طرف معاملة خود تلگراف زدند که از این تاریخ به بعد، کالاهای روسی را نه به طور امانت و نه به طور خالصه برای آنها خریداری و حمل نکنند. همچنین اهالی اصفهان هر روز در صدد افزایش این حرکت دفاعی اقتصادی بودند که موجب انزوای بیگانگان می شد. این روزنامه اظهار داشت: این آخرین امتحان ایرانیان است که باید در این مرحله، کمال لیاقت و استعداد خویش را به جهانیان اثبات کنند. ملت ایران به اقتضای دیانت خود، یا باید با سیادت و عزت زندگی کند، یا به سعادت و شهادت بمیرد. ملت ایران به دلیل هوشیاری فطری و تعلیمات مذهبی، ملتی نیست که تن به اسارت دهد و تسلیم خواهش اجانب گردد (همان، ش 25، ص 2). استقبال و تبعیت مردم برای روس ها مشکلاتی جدی فراهم کرد. بر همین اساس آنها در پی فشار به آقانجفی برای رفع حکم برآمدند. در تلگرافی که از نظمیه صادر شده آمده است:
به حضرت آیت الله آقانجفی عرض کرده اند که قنسول می گوید: اگر شما امتعة روس را حرام نموده اید، چه علت دارد؟ اگر انجمن ولایتی این حکم را کرده، مؤاخذه خواهیم نمود. حضرت آیت الله جواب داده اند: مِنْ بَعْد، امتعة روس را استمعال نخواهیم کرد. مسلمین هم به وظیفة خود عمل خواهند کرد. آسوده باشید (شریف کاشانی، 1362، ص697).
در اعلامیه ای که علمای شیراز پس از اشغال سرزمین ایران توسط قوای روس و انگلیس به اصفهان مخابره کردند، به تحریم کالاهای خارجی و قطع روابط با بیگانه با هدف حفظ استقلال سیاسی کشور، این گونه اشاره کرده اند:
... علما و تجار و اعیان فارس اجتماع نموده و برای حفظ استقلال اسلامیت و ملیت و دفاع از تهاجمات خانمان ویران کن دولتین متجاوزتین، تحریم امتعه و قطع روابط ملی را یگانه علاج قومیت دیدند... امیدواریم آن آقایان نیز اضمحلال دیانت و قومیت ایرانیان را در نظر گرفته، هرچه زودتر به تحریم امتعة دولتین اقدام فرمایند، و از اولیای امور مرکزی نیز درخواست می شود که کمال مراقبت را در فیصلة امر با دولتین نمایند که ذره ای از لوازم حفظ استقلال داخلی و خارجی ایران فروگذاری نشود... (نجفی، 1391، ص88-89).
مرحوم آخوند خراسانی نیز در جواب نامة تهدیدآمیز روس ها، که از تحریم کالاهای روسی شکایت کرده بودند و ضمناً تهدید به واکنش متقابل نموده بودند، یکی از علل اصلی این تحریم را نادیده گرفتن مناسبات حسن همجواری و بین المللی و تهدید استقلال سیاسی ایران توسط روس ها بیان نمود:
کارگزاران دولت بهیة روس نسبت به ایران به هیچ وجه، نوامیس ودادیه [روابط دوستانه] و مناسبات جواریه [همجواری و همسایگی] را لازم الرعایه و حقوق بین المللی را محترم نمی دارند... ابقاء قشون روسیه در ایران... اسباب تزلزل کلی و منافی استقلال مملکت بوده و هست... در چنین صورت، بر هر فرد ایرانی و بلکه بر هر مسلمانی، خصوصاً مقام روحانیت اسلامیه، که حفظ ثغور و استقلال ممالک اسلامیه را ذمه دار است [بر عهده دارد] فرضیة حتمیه خواهد بود که در مقام دفاع از حقوق مسلمین و حفظ حوزة اسلامیه بر حسب مناسبات و مقتضیات از هر اقدامی فروگذاری نکند (همان، ص100-101).
حفظ عزت مسلمانان و مملکت اسلامی نیز از جمله اسباب موردنظر علما در این گونه اقدامات بوده است. آیت الله شربیانی در تأیید تأسیس شرکت اسلامیة اصفهان به عنوان یک امر مطلوب، می نویسد: امری که مصالح دینیه و دنیویه و رفاهت حال عموم مسلمین و آبادی ممالک محروسة ایران و زیادتی آبروی ملت اسلامیه و ترقی دولت قاهره علیه در آن باشد، بهتر از این شرکت نافعه اسلامیه به نظر نمی آید (ثریا، 1317ق، ش13).
د. رشد معنوی و اخلاقی جامعه و حفظ استقلال فرهنگی: علمای شیعه در این گونه اقدامات اقتصادی خود، صرفاً به منافع و مصالح سیاسی و اقتصادی نظر نداشتند، بلکه مصالح فرهنگی و مذهبی را نیز مد نظر داشتند و یکی از آثار نفوذ اقتصادی و گسترش مصرف کالاهای خارجی را نفوذ فرهنگی و مذهبی دشمن می دانستند و تحریم این کالاها را با هدف ممانعت از نفوذ فرهنگی دشمن انجام می دادند. به تعبیر دیگر، حفظ سرمایه های مذهبی و فرهنگی نیز از اهداف این اقدامات بود. آیت الله آخوند خراسانی و آیت الله مازندرانی در اعلامیه ای که در مقابله با استفاده از کالاهای روسی صادر کردند، پس از اشاره به ضررهای اقتصادی ناشی از مصرف کالاهای خارجی ـ که در بخش قبل به آن اشاره شد ـ به آثار فرهنگی آن اشاره دارند:
استعمال امتعة خارجه در بلاد اسلامیه... حالاً به ذهاب بیضه اسلام [از بین رفتن اصل اسلام] و زوال اسلامیت مملکت هم - العیاذ بالله تعالی - نوبت رسیده. بقاء سالدات [نیروی نظامی] روس به بهانة حفظ تجارت روسیه در ایران، تدریجاً به کنیسه شدن مساجد و تبدیل اذان به ناقوس و پامال شدن روضة منورة حضرت ثامن الائمه - صلوات الله علیهم - خدای نخواسته، مؤدّی خواهد بود (نجفی، 1391، ص83).
همچنین یکی از علل و اهداف پرهیز از کالاهای خارجی و ترویج و استفاده از کالاهای داخلی توجه به آثار معنوی و اخلاقی و روحی این کار است. در بیانات علمای بزرگ، به نمونه هایی از آثار بد استفاده از کالاهای خارجی و آثار مطلوب استفاده از مصنوعات داخلی اشاره شده و ترویج کالاهای داخلی را به سبب آثار مثبت معنوی و اخلاقی آن تمجید و تعریف کرده اند. مرحوم میرزا حسین نوری در نامه ای که به حاج آقا نورالله اصفهانی در تمجید از تأسیس شرکت اسلامیة اصفهان نوشت، به فواید این کار اشاره کرد و یکی از فواید این کار را رفع احتیاج به بیگانگان دانست که موجب می شود مراوده و اختلاط و معاشرت با کفار کمتر شود و این خود بر روح و روان افراد و دین داری آنها تأثیر می گذارد؛ زیرا معاشرت و مراوده با کفار و مشابهت به آنها موجب رسوخ محبت آنها در دل مسلمانان خواهد شد. بر همین اساس می نویسد:
با چنین قلب ویران و هیأت عدوی ایمان، برای حضور در محضر قدس حضرت الهی و اظهار عبودیت و احتیاج، و استدعای انجام حوائج محلی و به جهت اجابت و دعا و دفع مکاره و بلا، جای امیدی نخواهد ماند... نوع مسلمان ها سال هاست اثر اجابت در دعای خود نمی بینند... ندانستند که اول شروط اجابت، پاکیزگی مطعوم و ملبوس است و هرچه در آنها مداقه کنند اثرش را در آنجا مشاهده نمایند (نجفی، 1384، ص52).
این عالم بزرگوار بر اساس متون دینی، اولین شرط استجابت دعا را پاکیزگی و طهارت لباس و غذای انسان می داند و تأکید می کند که منظور از پاکیزگی، صرفاً پاکیزگی ظاهری نیست، و پاکیزگی مورد نظر در کالاهای تولیدشده توسط بیگانگان و کفار وجود ندارد؛ زیرا:
با دست خبیث آلوده به اقسام معاصی و ملوّث به انواع قذارات [نجاسات] و زبان پلیدی مثل آن، توقع پاکیزگی از ملبوس بافتة او داشتن، عین سفاهت، و به مجرد طهارت و حلیت ظاهر قناعت کردن، تمام خسارت است (همان، ص 53).
آیت الله حاج میرزا خلیل تهرانی نیز در نامه ای که خطاب به حاج آقا نورالله اصفهانی نوشت، به همین اثر معنوی و اخلاقی این گونه اشاره کرده است: امیدوارم... این مأکول [خوردنی] و ملبوس پاک و طاهر سبب اجابت دعوات و عوارف و قبولی طاعات شود؛ لامحاله اثر قهری دارد (حبل المتین، ش19، ص15).
یکی از این نمونه اقدامات، صدور اعلامیه ای توسط تعدادی از علماست که تعهد خود به استفاده از اجناس داخلی و پرهیز از کالاهای خارجی و قناعت و ساده زیستی را به اطلاع مردم رساندند. جالب آن است که در این اعلامیه، آنها تعهدات خود را بیان کردند؛ نه اینکه از مردم امری را بخواهند. در حقیقت، از خود شروع کردند به مصداق عینی حدیث امام صادق که فرمود: کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم؛ مردم را به غیر از زبان خود (و با عمل خود، به کار خیر) دعوت کنید. در این اعلامیه آمده است:
اولاً، قبالجات و احکام شرعیه از شنبه به بعد، روی کاغذ ایرانی بدون آهار نوشته شود. اگر بر کاغذهای دیگر نویسند، مهر ننموده... قباله و حکمی هم که روی کاغذ دیگر نوشته بیاورند و تاریخ آن بعد از این قرارداد باشد، امضا نمی نماییم.
ثانیاً، کفن اموات اگر غیر از کرباس و پارچة اردستانی یا پارچة دیگر غیر ایرانی باشد، متعهد شده ایم بر آن میت، ماها نماز نخوانیم.
ثالثاً، ملبوس مردانة جدید، که از این تاریخ به بعد، دوخته و پوشیده می شود، قرار دادیم ـ مهما امکن ـ هرچه بدلی در ایران یافت می شود، لباس خودمان را از آن منسوخ نماییم و منسوخ غیرایرانی را نپوشیم... تابعین ماها نیز کذلک، و متخلف توقع احترام از ماها نداشته باشد.
رابعاً، مهمانی ها بعد ذلک ـ ولو اعیانی باشد ـ چه عامه، چه خاصه، باید مختصر باشد: یک پلو و یک چلو و خورش و یک افشره. اگر زاید بر این تکلف، احدی ما را به محضر خود وعده نگیرد. خودمان نیز به همین روش مهمانی می نماییم.
خامساً، وافوری اهل وافور را احترام نمی کنیم و به منزل او نمی رویم؛ زیرا ... ضرر مالی و جانی و عمری و نسلی و دینی و عرضی و شغلی آن محسوس و سری است و خانواده ها و ممالک را به باد داده (حبل المتین، 1324ق).
چنان که پیداست، در این اعلامیه بر استفاده از کاغذ، لباس و پارچه های ایرانی و همچنین بر ساده زیستی و برگزاری سادة مهمانی ها تأکید شده است. در آخر هم به عنوان یک مسئله مهم اجتماعی بر بحث مواد مخدر و لزوم پرهیز از آن به سبب ضررهای جسمی، اجتماعی و خانوادگی آن، تأکید شده است. ذیل این اعلامیه، که امضا و مهر آقایان است، نکاتی که در تأیید این مطالب نوشته اند نیز جالب است. حاج میرزا مهدی جویباره این قرارداد را موجب کمک به کسبه و ضعفای جامعه دانسته و مخالفت با آن را توهین به شرع انور شمرده است. سایران نیز تأکید کرده اند که خودمان و خانواده و بستگانمان به این قرارداد عمل خواهیم کرد.
این نوع اقدامات علما موجب ترس و واهمة تجار و شرکت های اروپایی شد؛ چنان که کاردار سفارت انگلیس، چارلز مالرینگ، به وزیر امور خارجه، میرزا حسن خان مشیرالدوله، دربارة مبارزات علمای اصفهان با سلطة بازار خارجی شکایت کرد و این حرکت را موجب خطر فاحش برای سرمایه های انگلیسی دانست و دربارة مورد نتیجه این کار نوشت:
نتیجة این کار، این است که معامله گران کوچک بازار چون می ترسند که بعد از این نتوانند امتعة اروپایی بفروشند، قروض خود را به تجارت خانه های بزرگ تر، که به اعتبار آنها نیز از این بابت خلل فاحش وارد آمده، نمی پردازند، و تجارت خانه [های] مزبور نیز از آن طرف نخواهد توانست که از عهدة تعهدات خود به تجار خارجه، که مال التجاره از خارجه می آورند، برآیند؛ چون مبلغ زیادی سرمایة انگلیسی در این کار است، و اگر این کار غیرصحیح را بگذارند امتداد پیدا کند، به سرمایة مزبور خطر فاحش وارد خواهد آمد (نجفی، 1390، ص187 و 188).
یکی دیگر از اسناد زنده و جاودانة در این خصوص، آداب اخلاقی ثبت شده و مشهور آیت الله شهید سیدحسن مدرس است که در ادامة خط فقاهتی میرزای شیرازی قرار دارد و هرگز غیر از منسوجات و پارچه های وطنی نمی پوشید (نجفی و حقانی، 1381، ص186). مرحوم حاج میرزا حسین نجل حاج میرزا خلیل تهرانی، که یکی از مراجع سه گانة نجف در عصر مشروطیت بود و فتاوای ایشان همراه با آخوند خراسانی و ملّاعبدالله مازندرانی تأثیر زیادی در پیشرفت نهضت مشروطیت داشت، پس از تأسیس شرکت اسلامیة اصفهان، ضمن تعریف و تمجید از این اقدام و تشکر از حاج آقا نورالله اصفهانی، خود نیز متعهد به استفاده از لباس های تولید داخل شد: امیدوارم قِسمی شود که اهل ایران به هیچ وجه من الوجوه، محتاج به آوردن و طلبیدن اجناس خارجه نشوند... خود احقر هم قاصد و عازمم ـ حتی المقدور ـ به غیر از اجناس معمولی ایران استعمال نمی نمایم (حبل المتین، ش19، ص15).
عالمان شیعه به سبب جایگاه رفیع اجتماعی و سیاسی خود در جامعة ایران و بر اساس مبانی نظری دینی و اصولی مثل اصل نفی سبیل، اصل حرمت دوستی با کفار، اصل حرمت تشبه به کفار و بسیاری از اصول دینی و فقهی دیگر، به حراست و حمایت از سرمایه های ملی این کشور پرداختند. البته همواره نقطه اتکای خارجی آنها در این اقدامات، اصیل ترین سرمایة اجتماعی ایران، یعنی توده های مردم بوده است.
علمای شیعه با تشویق بازاریان به تأسیس شرکت های اقتصادی اسلامی و ایرانی و حمایت معنوی و عملی از تولیدات داخلی و صدور اعلامیه و بیانیه مبنی بر تحریم کالاهای خارجی یا ترویج کالاهای داخلی و تعهد عملی خود، به پرهیز از کالای خارجی و استفاده از کالاهای داخلی، نقش مؤثری در حمایت از تولید ملی و کار و سرمایة مالی ایرانی داشته اند، به گونه ای که صدای اعتراض بیگانگان مبنی بر از بین رفتن منافع اقتصادی آنان همواره بلند بوده و این علمای فهیم و با کیاست همواره آماج خشم و نفرت بیگانگان بوده اند. توجه علمای شیعه به پیامدهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصرف کالای خارجی و منافع اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی مصرف کالاهای داخلی، مثل تضعیف نفوذ نظامی دشمن، افزایش ثروت و سرمایة ملی، ممانعت از خروج سرمایة داخلی، ممانعت از خروج نیروی کار ایران، رشد معنویت و اخلاق و دینداری در جامعه، نیز جالب توجه است.
عالمان شیعه با بصیرت کامل سیاسی و تعهد به وظایف دینی خود، ضمن شناخت برنامه ها و اقدامات دشمن، نسبت به همة مسائل جامعة اسلامی، حتی مسائل اقتصادی و سیاسی حساس بوده و برای رشد و اعتلای جامعه اقدامات لازم و مناسب هر مقطع انجام داده اند و همانند برخی متدینان متحجر، وظیفة خود را منحصر در تدریس و بیان اخلاق و معارف و صرف حضور در مسجد و مدرسه ندانسته اند و در جریان تمام اتفاقات سیاسی ـ اجتماعی روز بوده و مواضع مناسب خود را نسبت به آن ابراز داشته اند. برخلاف عموم روشن فکران غرب گرای ایرانی، که عامل و جاده صاف کن حضور استعمار در ایران و اعطای منابع ملی کشور به آنها بوده اند، عالمان شیعه عموماً مانع حضور و استیلای استعمارگران و حافظ منابع و سرمایه های ملی کشور بوده اند.
آیت اللهی، سیدمحمدتقی(1363)، ولایت فقیه زیربنای فکری مشروطه مشروعه، تهران، امیرکبیر.
ابوالحسنی(منذر)، علی(1386)، مروری بر اندیشه و سیره سیاسی صاحب عروه(تابستان1386)، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، ش 42، ص 133-204
بصیرت منش، حمید(1378)، علما و رژیم رضاشاه، چ دوم، تهران، عروج.
رجبی، محمدحسن(1390)، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، تهران، نشر نی.
شریف کاشانی، محمدمهدی(1362)، واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش: منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران.
نجفی، موسی و موسی حقانی(1381)، تاریخ تحولات سیاسی ایران، چ 2، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
نجفی، موسی(1391)، اندیشه تحریم و خودباوری، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران.
ـــــ ، (1378)، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، چ دوم، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
ـــــ ، (1390)، حکم نافذ آقانجفی، با همکاری علیرضا جوادزاده، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
ـــــ ، (1384)، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، چ سوم، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
نجفی، موسی، 1390، حکم نافذ آقانجفی، با همکاری علیرضا جوادزاده، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
نجفی، موسی، 1378، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقانورالله اصفهانی، چ دوم، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
مطبوعات
روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان، شوال المکرم سنه 1325 ق.
روزنامه ثریا، ش 47، 10 جمادی الاول 1317 قمری.
روزنامه حبل المتین، س 7، ش 24 و ش 29.
روزنامه زاینده رود، شمارة 10، ربیع الثانی1329.
/924/ص
منبع:http://tarikh.nashriyat.ir/node/695